Je eenzame moeder, die slechte smoes, dat glas wijn. Er zijn zoveel dingen waar je je schuldig om kunt voelen. Als je niet oppast zwicht je ervoor en heb je geen leven meer. Tijd om met af te rekenen met dat schuldgevoel of is het ook ergens goed voor?
Allemaal mijn schuld
Dat je wéér tegen je kinderen snauwt dat ze moeten opschieten. Dat je een verjaardagsfeestje van een kennis met een smoes afzegt. Dat je je moeder nog steeds niet hebt teruggebeld. Dat je een wijntje te veel drinkt. Dat je je vader in coronatijd toch even snel knuffelde. Dat je geen interesse kunt opbrengen voor het verhaal van een vriendin. Dat je te laat bij de crèche was. Dat je te laat op je werk was. Dat je vlees eet. Dat je vliegt… De lijst met dingen waarover we ons schuldig kunnen voelen lijkt eindeloos. Want laten we wel wezen: vrouwen zijn er nogal goed in zich over van alles en nog wat schuldig te voelen – en daar voelen we ons nou niet direct beter door. Niet voor niets zijn de meesten van ons dit knagende gevoel liever kwijt dan rijk, ook al wéten we ergens wel dat we ons vaak schuldig voelen over dingen waar we eigenlijk helemaal geen 'schuld’ aan hebben. Of dat onze acties (of het uitblijven ervan) eigenlijk helemaal niet zo erg zijn als dat schuldgevoel ons doet geloven.
Als ik mezelf als voorbeeld neem, dan is het aantal keren dat ik iets deed wat écht niet door de beugel kon op twee handen te tellen. Ik herinner me nog goed hoe ik in groep acht van de basisschool een pikante liefdesbrief aan een jongen schreef en een klasgenootje aanwees als afzender. Misschien zorgde juist het schuldgevoel achteraf – ik kan me dit voorval niet voor niets na al die jaren nog herinneren – er wel voor dat ik zoiets daarna nooit meer in mijn hoofd haalde. Schuldgevoel houdt ons dus ook bij de les. Het wordt pas problematisch als je je elke keer als je voor jezelf kiest schuldig voelt, of als je steeds zwicht voor het schuldgevoel en daardoor iets gaat doen waar je eigenlijk geen zin in hebt. Want schuldgevoel steekt vaak de kop op als je simpelweg eerlijk bent naar de ander en jezelf. Want hoe rot het ook is, als je ‘ik ga toch liever niet mee uit’ zegt, of zelfs ‘ik denk dat we beter kunnen scheiden’, ben je eigenlijk alleen maar oprecht.
Jaloers aangelegd? Met deze tips verminder je jaloezie in een relatie
Kerst zonder mij
Schuldgevoel is dus nog niet zo’n eenvoudige emotie. Iets wat filosoof en schrijver Jannah Loontjens als geen ander weet. Voor haar boek Schuldig. Een verkenning van mijn geweten verdiepte ze zich maandenlang in schuldgevoel, gestuurd door de vraag: waarom voel ik me zo schuldig dat ik met kerst niet naar mijn moeder in Frankrijk ga? Het leverde een intiem en boeiend boek op dat schuldgevoel van vele kanten en door de ogen van vele filosofen bekijkt. Van Nietzsche, die ons geweten ziet als een ziekte die ons slecht doet voelen over onze eigen natuur, tot Freud, die het ziet als een bijzonder kritisch ‘superego’ waarmee we onszelf door de strenge ogen van onze ouders bekijken. Maar er wordt niet alleen negatief over schuldgevoel gedacht: zo ziet filosoof Nathalie Sarthou-Lajus schuldgevoel als de reden dat we ons verantwoordelijk voelen en ons aan beloftes houden, en psychoanalyticus Donald Winnicott ziet het als een teken van volwassenheid en emotionele groei, mits niet uit angst ontstaan. Het schuldgevoel in Loontjens’ boek beperkt zich overigens niet alleen tot schuldgevoel over je daden of het juist uitblijven daarvan. Het kan ook zitten in je gedachten, bijvoorbeeld in net iets te vaak aan die leuke collega denken. Ook heftigere thema’s als grootouders die fout waren in de oorlog kunnen voor schuldgevoelens zorgen.
Bang voor conflicten
Loontjens’ grootste ontdekking tijdens het schrijven van haar boek: dat schuldgevoel vaak een verzamelplek is voor andere gevoelens. Loontjens: “Het is eigenlijk een masker. Toen ik met kerst niet naar mijn moeder ging, noemde ik het ‘schuldgevoel’ wat ik voelde. Maar eigenlijk was ik bang voor mijn moeders reactie en maakte ik me zorgen om haar; ook al weet ik dat ik niet direct verantwoordelijk voor haar ben. Al in mijn jeugd voelde ik die verantwoordelijkheid als ik dacht te zien dat het niet goed met haar ging. Die gevoeligheid is er nog steeds. Ik houd soms overmatig in de gaten hoe anderen zich voelen of gedragen.”
In haar boek heeft Loontjens het over ‘losmakingschuld’: de aanhoudende angst van een kind om de ouders te kwetsen. Het vergt dan ook moed om voor jezelf te kiezen en dat bijbehorende schuldgevoel te dragen. Loontjens: “Schuldgevoel kan ook een signaal zijn dat je iets moedigs hebt gedaan, bijvoorbeeld dat je je hebt uitgesproken en hebt gezegd dat iets je stoorde of dat je iets eigenlijk niet wilt. Als je mensen durft af te wijzen – in mijn geval mijn moeder door met kerst niet naar haar toe te gaan – breng je een eerlijkere relatie tot stand. Vaak ben ik te laf om me uit te spreken, angstig als ik ben voor conflicten. Schuldig begint daarom ook met een onderzoek naar eerlijkheid: hoe kan ik eerlijker zijn in relaties, in plaats van me in te beelden hoe het voor de ander is en daarnaar handelen? Wat wil ík eigenlijk en hoe ga ik dat uitspreken?”
Moed is vervolgens ook nodig om vast te blijven houden aan de beslissing die voor dat schuldgevoel zorgde. Loontjens: “We maken de gevolgen van ‘nee zeggen’ in ons hoofd vaak groter dan ze zijn. Het effect van je uit durven spreken valt vaak reuze mee. Ik voelde me eerder opgelucht: dat heb ik maar mooi gezegd. En daarnaast: als ik met kerst toch naar mijn moeder was gegaan, dan had ik me schuldig gevoeld over mijn onoprechtheid, want eigenlijk wilde ik daar niet zijn. Het lost dus niets op als je dingen doet uit schuldgevoel.”
“Schuldgevoel kan ook een teken zijn van moed, omdat je bijvoorbeeld ‘nee’ hebt durven zeggen”
Moreel kompas
Schuldgevoel kent volgens Loontjens ook mooie kanten: “Het is ook een teken van empathie: je probeert je te verplaatsen in een ander. Dat is geen slechte neiging, zolang je dat niet overmatig doet, want dan ga je jezelf in de weg zitten. Daarnaast heeft het een rol als moreel kompas: ben ik wel goed bezig? Wat is mijn rol hierin? Schuldgevoel geeft een signaal van: hier klopt iets niet. Filosofen als Kant zeggen niet voor niets: iedereen wordt met een geweten geboren dat gaat knagen als je iets fout doet. Dat kan ertoe leiden dat je jezelf corrigeert en echt iets wilt veranderen.”
Precies dat effect van schuldgevoel zie je momenteel veel bij jongere generaties die klimaatverandering een halt toe willen roepen en dus niet langer vlees eten en niet meer vliegen. Loontjens: “Het is interessant dat de generatie die als individualistisch wordt gezien zich zo betrokken voelt bij de samenleving. Waarschijnlijk zorgt juist dat individualisme ervoor dat ze denken: wat voor invloed heb ík op de wereld? Waar mensen zich vroeger een radartje voelden in het geheel en respect hadden voor autoriteiten, worden jongeren van nu opgevoed met de gedachte dat ze zelf verantwoordelijk zijn. Schuldgevoelens over zaken die niet direct jouw schuld zijn, kunnen dus iets teweegbrengen en zorgen dat je je gedrag aanpast. Hoewel ik denk dat we niet alle schuld op de schouders van individuen moeten leggen. Je zou willen dat grote bedrijven en politici die schuld wat meer zouden voelen, want die zitten achter de knoppen.”
Niet zo makkelijk
En precies dat vinden politici nog niet zo makkelijk. De Nederlandse staat heeft nog steeds geen excuses aangeboden (hét middel om schuld te erkennen) voor het slavernijverleden. Of denk aan de uitspraak van voormalig minister Wiebes van Economische Zaken en Klimaat, die na zijn aftreden om de Toeslagenaffaire zei ‘zich niet schuldig, maar wel heel zwaar medeverantwoordelijk te voelen’. Zijn Loontjens’ gedachten over schuld eigenlijk veranderd na het schrijven van dit boek?
Loontjens: “Ik ben het veel beter gaan begrijpen omdat ik er zo veel over heb nagedacht. Ik denk nu vaker: het is onterecht dat ik me schuldig voel.” Maar in tegenstelling tot de meeste mensen die er dolgraag van af willen, en daarvoor soms zelfs op de sofa van de psycholoog gaan liggen, heeft Loontjens die wens niet. “Na het verschijnen van mijn boek kreeg ik wel tien mails van psychologen die mij wilden helpen van mijn schuldgevoelens af te komen. Maar ook als je mij zou vragen een pil te nemen waardoor ik me nooit meer schuldig zou voelen, zou ik die niet nemen. Schuldgevoel hoort bij mij en laat me nadenken over verschillende situaties. Het is niet alleen maar een slecht, plagend gevoel, maar ook een interessant gevoel, zeker nu ik me er meer in heb verdiept. Ik ben dus vooral gaan accepteren dat ik me soms schuldig voel, ook wanneer dat waarschijnlijk onterecht is.”
Misschien is dat ook gelijk de beste oplossing: dat we leren dat schuldgevoel, dat zo venijnig de kop op kan steken, te dragen. En er vervolgens rustig over na te denken of het nou terecht is dat we ons zo voelen of niet. Schenk ik nog een wijntje in.
Bron: Mariska Vermeulen | Beeld: Jakob Owens
